Sigmar Polke

Het monumentale vierdelige werk Hermes Trismegistos vult de wanden van een volledige tentoonstellingszaal. De schilderijen die rondom de bezoeker hangen, vormen ondanks hun onderlinge verschillen één geheel. Drie enorme doeken tonen sterk uitvergrote fragmenten van de voorstelling die op het kleinste schilderij in zijn geheel te zien is: de mythische Hermes Trismegistos in gezelschap van twee personen die hem vol achting benaderen en van hem een geschrift in ontvangst nemen. Op deze in een vaag rastersilhouet weergegeven afbeelding wordt in de drie grote schilderijen als het ware gedetailleerd ‘ingezoomd’.

De voorstelling is ontleend aan de mozaïek-vloer in de kathedraal van Siena in Italië. Het mozaïek met Hermes Trismegistos stamt uit 1488 en ligt direct bij de ingang. Het is gemaakt met zwarte, rode en witte stenen naar een ontwerp van Giovanni di Stefano. De afbeelding wordt omlijst door een decoratieve meander-rand. Centraal staat Hermes Trismegistos in een voornaam gewaad. Zijn ene hand rust op een steenblok met inscriptie gedragen door twee sfinxen. Met zijn andere hand geeft hij een opengeslagen boek aan twee personen naast hem. Volgens de overlevering was Hermes een geleerde Egyptenaar uit Mozes’ tijd. Hij wordt beschouwd als de grondlegger van de alchemie en van de hermetische filosofie. Deze leer richt zich op de hereniging van oude oosterse en westerse wijsheid, op de zoektocht naar de bron van alle kennis (de alchemistische ‘steen der wijzen’) en op de formule om uit lood goud te maken. De voorstelling toont het moment dat Hermes het Schrift en de Rechtsleer aan twee wijzen, één uit het Oosten en één uit het Westen, overhandigt. De scène toont grote gelijkenis met het bijbelse tafereel van Mozes en de stenen tafelen.

Opvallend is de manier waarop Polke het oorspronkelijke beeld heeft bewerkt en de oude mozaïekvloer als uitgangspunt nam voor een eigen versie waarin de mystieke boodschap volledig aan het beeld ondergeschikt lijkt te zijn gemaakt. Op het kleinste doek is de voorstelling in haar geheel overgenomen maar zijn de figuren geabstraheerd weergegeven in een grove rastertechniek die doet denken aan de reproducties in kranten en goedkoop drukwerk. Polke gebruikte het alledaagse karakter ervan vaak om een ironisch commentaar te geven op de pretenties van de moderne kunst waarin begrippen als ‘authenticiteit’ en ‘inspiratie’ vaak centraal staan. 

Behalve een vrij (her)gebruik van allerlei afbeeldingen is ook Polkes experimentele materiaalgebruik opvallend. Hij onderzoekt de effecten van verschillende verfsoorten, kleurstoffen en schildertechnieken. Het vierdelige Hermes Trismegistos is geschilderd op polyester doek dat met lak gedeeltelijk transparant is gemaakt. Bij één van de delen is het spieraam duidelijk te zien. Het kleinste doek is geschilderd in een kleur die het midden houdt tussen lichtblauw en smaragdgroen. Doordat het met een doorzichtige kunststof is overtrokken, ontstaat er een paarlemoer effect en lijkt het voortdurend van kleur te veranderen. Op de drie grote doeken heeft Polke de kleur aan de achterzijde van de transparante stof aangebracht. De verf trekt een grillig spoor en de kleurbanen waaieren breed uit over het beeldvlak. Het is alsof de kunstenaar zijn materialen hier in een geheim recept wil laten vervloeien om tot een alchemistische ‘veredeling’ te komen. Volgens de leer van de alchemie symboliseren de afzonderlijke kleuren ook de verschillende stadia van vervolmaking van mens en natuur. Met deze serie portretteert Polke niet zozeer de persoon van de mythische alchemist en filosoof, maar maakt hij de (artistieke) creatie zelf tot onderwerp: de scheppingsdrift die altijd in wording is. Uiteindelijk maakt alleen de kunstenaar ‘goud uit lood’.

_{^{Beeld: © The estate of Sigmar Polke, Köln, c/o Pictoright Amsterdam 2021}}