Anish Kapoor

Anish Kapoor beschouwt het kunstwerk als een medium dat de waarneming van de kijker activeert en zo zintuiglijke en andere ervaringen oproept. ‘Ik heb niets bijzonders te vertellen. Ik heb geen speciale boodschap voor wie dan ook,’ zei Kapoor in 1998 in een gesprek met Homi K. Bhabha. ‘Maar het is mijn taak om uitdrukking te geven aan, of beter gezegd, de middelen te definiëren die fenomenologische en andere zienswijzen mogelijk maken, zienswijzen die je kunt gebruiken, waarmee je kunt werken om zo tot een poëtisch bestaan te komen.’ Hoe intens die beleving kan zijn, kunnen bezoekers van De Pont aan den lijve ervaren in twee installaties, in naast elkaar gelegen wolhokken (beide werken zijn vanaf 29 mei weer te zien). In het eerste – verder lege – kabinet bevindt zich een platte, ronde vorm op de grond. Van enige afstand roept deze de associatie op met een zwart kleedje, van dichtbij realiseer je je dat wat zich óp de vloer leek te bevinden in werkelijkheid een donkere holte is, waarvan de diepte niet te peilen is. Descent into Limbo (Afdaling in het ongewisse) luidt de titel. Van dat ongewisse is ook het aangrenzende kabinet doordrongen. In het volkomen donker lijkt het kabinet leeg, maar terwijl het oog zich aanpast aan de duisternis, doemt langzaam een enorme bol op. Kapoor creëert situaties, waarin het vertrouwen in de eigen visuele waarneming even wankelt. Vanzelfsprekende kijkpatronen vallen weg en in die ‘leegte’ ontstaat ruimte voor nieuwe ervaringen. ‘The Void’ is een kernbegrip in het denken van Kapoor. In het meer dan manshoge Untitled uit 1994-1995 vormt die leegte paradoxaal genoeg, zowel letterlijk als figuurlijk, de inhoud van de sculptuur. In een van de zijden van een ruw, rechthoekig blok kalksteen is een ovale holte gemaakt, die hoogglanzend is gepolijst. Daardoor valt de materiële begrenzing weg en verlies je je in het zwarte gat. Een bepaald soort angst, een gevoel van duizeligheid, van vallen of naar binnen worden getrokken heeft Kapoor naar eigen zeggen altijd in de ban gehouden. Het is een gevoel van duizeling en desoriëntatie die ook ten grondslag ligt aan zijn nieuwe werk Vertigo. De leegte die je dreigt op te slokken, ligt nu echter niet binnen de begrenzing van het kunstwerk, maar in de ruimte ervóór. Door de afmetingen van het licht gebogen, spiegelende vlak wordt de kijker geheel omsloten door een ruimte die zijn stabiliteit heeft verloren. Het eigen spiegelbeeld wordt enkele malen meer dan levensgroot weerkaatst, maar om de kijker heen kantelt de omgeving en krommen de wanden zich, terwijl bezoekers iets verderop in de zaal ondersteboven worden gereflecteerd. Met de natuurkundelessen nog in het hoofd zijn deze visuele verschijnselen rationeel te verklaren met de brandpuntafstand van holle en bolle vlakken, maar dat doet niets af aan de zinsbegoochelende ervaring. Behalve het oog activeert Kapoor met dit werk ook het lichaam. Alleen door te bewegen en een actieve relatie aan te gaan met het werk kan men het ten volle ervaren. De opeenvolging van situaties geeft het werk een filmisch karakter. Wellicht refereert Kapoor hieraan met de titel Vertigo, die het werk gemeen heeft met Alfred Hitchcocks beroemde thriller uit 1958, waarin de duizelingen van de hoofdrolspeler worden gevisualiseerd in de bewegingen van de camera. De ervaringen die de werken van Kapoor oproepen, overstijgen de puur zintuiglijke en benaderen de huiveringwekkende schoonheidservaring die wordt omschreven als het sublieme. Ook aan dit begrip wil Kapoor met zijn spiegelende sculpturen van roestvrij staal een nieuwe invulling geven. In een gesprek met Heidi Reitmaier in juli 2007 stelt hij dat ‘de traditionele verschijningsvorm van het sublieme het matte oppervlak is, diep en absorberend. Het blinkende staat wellicht voor de moderne verschijningsvorm van het sublieme, die volkomen reflectief is, totaal aanwezig is en de blik terugwerpt op zichzelf. Dit zou een nieuwe manier kunnen zijn om na te denken over het niet-tastbare object.’