Archief
De Canadese kunstenaar Stan Douglas (Vancouver 1960) is één van de meest vooraanstaande video-kunstenaars van dit moment. Zijn werk was ondermeer te zien op de Documenta’s IX en X in Kassel en op de Johannesburg Biennale in 1997. In Nederland was zijn werk eerder te zien bij Witte de With in Rotterdam (1994). De Pont heeft van Stan Douglas foto’s uit The Nootka Sound Series (1996) en de video-installatie Win, Place or Show (1998) in de collectie. Met de tentoonstelling van drie belangrijke film- en videoinstallaties en enkele begeleidende foto-series wordt nu voor het eerst een breder en completer beeld van zijn werk gegeven.
Het werk van Stan Douglas refereert op verschillende manieren aan fotografie, film en televisie. Als kunstenaar is hij gefascineerd door de manier waarop deze media voor registratie en verslaglegging worden gebruikt en door de gelaagdheid die beelden in hun betekenis en mogelijke interpretaties in zich kunnen dragen. Al meer dan tien jaar werkt Douglas met fotografie, film en video en weet hij beelden zo te regisseren en te ensceneren dat er een twijfel ontstaat over de vermeende objectiviteit van de camera en van de berichtgeving. In zijn werk laat hij verschillende verhaallijnen door elkaar lopen. Met zijn kritische belangstelling voor de manier waarop beelden hun betekenis kunnen krijgen, lijkt Douglas aan te sluiten bij enkele andere belangrijke Canadese kunstenaars zoals Rodney Graham en Jeff Wall. Door de techniek en de methodes van film en televisie voor zijn eigen werk te gebruiken, analyseert Douglas deze media als het ware van binnen uit op hun communicatieve werking. Tegelijk gebruikt hij deze technieken om op kritische en geëngageerde wijze onderwerpen aan te roeren die te maken hebben met lokale geschiedenis of sociale verhoudingen. Zo maakte Douglas in 1994 het videowerk Evening waarmee hij de nieuwsberichtgeving op ironische wijze becommentarieerde door de ‘happy talk’ van de Amerikaanse nieuwslezers te parafraseren.
In 1995 maakte Douglas Der Sandmann; een dubbele 16 mm filmprojectie met geluid. Der Sandmann is gebaseerd op het gelijknamige verhaal van de Duitse schrijver E.T.A. Hoffmann uit 1817. Met name dankzij Freud’s latere interpretatie (in: Das Unheimliche, 1919) is dit verhaal bekend gebleven als een exemplarisch voorbeeld van het verdringen van angstige en onaangename herinneringen. De zwart-wit beelden laten een geënsceneerd Duits volkstuincomplex bij Potsdam zien in de situaties voor en na de val van de Berlijnse muur. Het kleinburgerlijke volkstuintje moet nu plaatsmaken voor luxe hotels en appartementen. De volkstuinen zijn een produkt van een typisch negentiende-eeuws sociaal idealisme, bedoeld als een soort armenzorg voor verpauperde stedelingen. Naast deze zg. 'Armengärten' waren er ook de 'Schrebergärten', vernoemd naar Moritz Schreber die een gezondheidsprogramma voor de jeugd propageerde waarin gymnastische oefeningen in de tuin centraal stonden.
In de film zien we een oude man (Der Sandmann) in de volkstuin ('Schrebergärtenkolonie') aan het werk. Drie vertellers lezen brieven voor waarin zij herinneringen uit hun kinderjaren ophalen en zo proberen tot een duiding te komen van de schimmige activiteiten van Der Sandmann. In beeld zien we één van de vertellers, Nathanael, uit de correspondentie met zijn zus Klara en zijn vriend Lothar voorlezen. Volgens Lothar is de oude man de boosaardige figuur die zij in hun jeugd Der Sandmann noemden en die de ogen stal van kinderen die niet op tijd gingen slapen.
Maar toen de twee vrienden ooit ‘s nachts op onderzoek uitgingen, troffen zij slechts een wereldvreemde oude man aan het werk in de tuin. Klara herinnert haar broer Nathanael er aan, dat diezelfde nacht hun vader in een café werd vermoord.
Uiteindelijk blijkt dat de nieuwsgierigheid van Nathanael naar Der Sandmann leidt tot de pijnlijke bewustwording van de verdrongen jeugd-herinnering aan zijn vermoorde vader. In dit complexe werk laat Stan Douglas op geraffineerde wijze verschillende verhaallijnen door elkaar lopen op basis van E.T.A. Hoffmann’s oorspronkelijke vertelling. De sprookjesachtige figuur van Der Sandmann, de Freudiaanse verdringing en de teloorgang van het idealisme (de volkstuinen) worden hier in één werk tot uitdrukking gebracht.
Het videowerk Nu.tka. maakte Douglas in 1996 en bestaat uit twee films die over elkaar heen worden geprojecteerd waarbij de horizontale beeldrasters zich lijken te verweven. Het zijn opnames van het landschap aan de westkust van Canada (Nootka Sound, vernoemd naar het inheemse volk 'Nuu-chah-nulth'). De beelden van de kustlijn met bomen, rotsen en bergen schuiven langzaam over elkaar heen. Het dubbele beeld wordt begeleid door twee stemmen die het verhaal vertellen van twee van de eerste Europeanen die hier tegen het einde van de 18e eeuw naar toe kwamen: de Engelse captain James Colnett en de Spanjaard José Estéban Martinez (in het kielzog van de Spaanse ontdekkingsreiziger Juan Pérez en de Engelsman James Cook). De beide mannen betwisten elkaars claim op het gebied –met daarbij de winstgevende bonthandel- en negeren hierbij totaal de oorspronkelijke, inheemse bewoners. Hun betogen worden echter steeds onzekerder en vertwijfelder. De teksten van Martinez en Colnett zijn gebaseerd op historische documenten maar bevatten ook citaten uit literaire bronnen (Poe, Cervantes, Swift, Cook en De Sade). Net als de beelden van de kust schuiven ook de teksten voortdurend over elkaar heen. Slechts op de momenten dat de dubbele projectie samenvalt in één helder beeld, vallen ook de stemmen samen in eensluidende citaten.
Met Nu.tka. brengt Douglas de lokale geschiedenis van zijn geboortestreek in verband met het historisch kolonialisme van concurrerende West-Europese handelsbelangen. Tegelijk heeft hij het werk gecomponeerd in de traditie van de literatuur uit de Romantiek; met de ingrediënten van wilde natuur, verre oorden en vreemde volkeren. Stan Douglas noemt dit werk dan ook 'a Canadian Gothic'.
Het meest recente werk in de tentoonstelling is Win, Place or Show uit 1998. Dit videowerk laat de complexe en dramatische relatie zien van twee werkeloze havenarbeiders die samen een woning delen. Het appartement is een karakteristiek voorbeeld van de goedkope en uniforme bouw uit de periode van de na-oorlogse grootschalige stadsvernieuwingsprojecten. De twee mannen praten over het nieuws, over occulte zaken en over een kansspel. Op de achtergrond is een radio hoorbaar. Langzaamaan verandert de conversatie van de mannen in irritatie, ruzie en gevecht om vervolgens, in een 'loop', weer van voren af aan te beginnen. Door veel verschillende camerastandpunten en een computer-besturingsprogramma dat 200.000 verschillende combinaties van beeld en geluid mogelijk maakt, is iedere versie van het gesprek toch net even anders. Niet alleen de lokatie en de enscenering waarin de twee mannen zich bevinden, maar ook hun spel heeft de karakteristieken van een televisieprogramma uit de jaren zestig. Stan Douglas heeft zich hiervoor laten inspireren door een Canadese televisieserie over ex-gevangenen ('The Clients') uit 1968. Win, Place or Show lijkt gemaakt naar de regels van realistische televisie-registratie, maar doordat het beeld in twee helften is verdeeld, ontstaat er een vervreemdend effect met betrekking tot de lokatie en het verloop van de handeling. De linker en rechter helft van het beeld lopen niet steeds synchroon en laten de gebeurtenissen vanuit verschillende gezichtspunten zien. Win, Place or Show ontregelt zo ons door de media geconditioneerde kijkgedrag en becommentarieert tegelijk de verworden utopieën van sociale woningbouw-programma’s.