Christian Boltanski

Christian Boltanski zou je de kunstenaar van de schaduw kunnen noemen. In veel van zijn installaties heerst een voor museumzalen ongebruikelijke duisternis. Zo werpen nietige, uit metaal gesneden poppetjes in het flikkerende licht van kaarsen onrustige schaduwen op de muur of worden vervaagde, in zwarte lijstjes gevatte portretfoto’s slechts door kleine bureaulampjes verlicht. Zijn werk ontbeert bovendien nagenoeg kleur. Zwart-wit foto’s, gedragen kledingstukken en grauwe of verroeste koekblikken figureren veelvuldig in zijn installaties en roepen een stemming op die weinig vrolijk maakt. Ook in overdrachtelijke zin houdt Boltanski zich met de schaduwwereld bezig. Zijn werk staat in het teken van de dood, en in samenhang daarmee van herinneren en gedenken.

Het is verleidelijk om Boltanski’s preoccupatie met de dood te verklaren uit zijn joodse wortels. Boltanski benadrukt echter voortdurend dat zijn werk niet met de holocaust in het bijzonder te maken heeft. Zijn werk reflecteert de dood in vele gedaanten: de gewelddadige dood en de ‘gewone’ dood; en ook de kindertijd die voor iedere volwassene een onherroepelijk afgesloten leven is. Foto’s hebben bovendien in principe al betrekking op de dood. Ze tonen een moment uit het verleden dat voorgoed voorbij is.

Les Concessions, uit 1996, toont de dood expliciet en in zijn meest gruwelijke vorm. Het werkbestaat uit tientallen zwarte doeken die op verschillende hoogtes aan de muren hangen. Een ventilator aan het plafond brengt de doeken licht in beweging, waardoor zichtbaar wordt dat ze iets verborgen houden. Wie met de hand de doeken oplicht, ziet sterk vergrote, gruwelijke foto’s van dode en verminkte lichamen. Boltanski heeft deze beelden uit het Spaanse blad El Caso gehaald, een tijdschrift dat zich verlustigt aan geweldsdelicten. Sommige bezoekers zullen vol afschuw hun blik willen afwenden. Maar Boltanski wil bewust niet vrijblijvend zijn en met zijn kunst een directe emotie oproepen. En zoals vaker in zijn werk maakt hij de kijker, door deze tot een handeling uit te lokken, als het ware medeplichtig, waardoor de schok van de beelden sterker ervaren wordt. Boltanski’s directheid is echter niet eendimensionaal maar gelaagd. Zo zie je in Les Concessions eerst zwarte rechthoekige doeken, die het ordeningsprincipe van de abstracte Minimal Art in herinnering roepen. De doeken hebben bovendien ook een praktische waarde omdat hierdoor iedere bezoeker zelf kan bepalen in hoeverre hij de confrontatie met de aanstootgevende beelden aan wil gaan.

Zwart is uiteraard de kleur van de rouw, maar nog meer lijkt het zwart van Les Concessions de kleur van het vergeten zijn. Door de doeken op te tillen worden de anonieme doden als het ware uit het zwarte gat van de vergetelheid gehaald waarna ze weer met mededogen toegedekt worden. Het is maar een kleine troost voor het lijden dat zij moesten ondergaan.

Christian Boltanski overleed op 76-jarige leeftijd op 14 juli 2021 in zijn woonplaats Parijs.