James Turrell

Let op: tot en met eind augustus niet te zien.

Er zijn niet veel kunstenaars die met zo weinig materiaal zulke grote kunstwerken maken als James Turrell. Deze Amerikaanse kunstenaar (Los Angeles 1943) heeft zich gespecialiseerd in het werken met licht. Zowel daglicht als kunstlicht gebruikt hij voor zijn kunst als materiaal en als object. Dit resulteert in zorgvuldig bepaalde installaties (light spaces), waarin de waarneming van licht, kleur en ruimte centraal staat. Het is altijd weer een verrassing om te ervaren hoe Turrell erin slaagt om met deze ogenschijnlijk simpele middelen indringende en bijna meditatieve ervaringen op te roepen. De installatie Wedgework III is hier een goed voorbeeld van. De kunstenaar heeft dit werk uit 1969 in 1993 speciaal voor De Pont opnieuw geïnstalleerd.

Voor Wedgework III leidt een lichtsluis naar een ruimte waarin niets anders zichtbaar is dan een schijnsel van fluorescerend licht. Turrell heeft een lichtbron zo geïnstalleerd en afgesteld dat het licht een zelfstandig en tastbaar volume lijkt te zijn geworden. De lichtbron zelf blijft buiten zicht. Het licht deelt de ruimte diagonaal, als een wig, in tweeën. Terwijl licht normaal gesproken verstrooit en zich in de ruimte verspreidt, krijgt het in dit werk een ruimtelijke begrenzing, waardoor het zich bijna als een materiële afbakening toont, als een scherm of velum dat de ruimte scherp doorsnijdt.

Wedgework III doet ons twijfelen aan onze waarneming. Onze ogen registreren een ruimte die er feitelijk niet is of die zich vervormt in de gemanipuleerde lichtval. De gewaarwording van de ruimtelijke effecten van licht staat centraal in het werk van Turrell. Hij beschouwt dit als een vorm van ‘woordenloos denken’. De visuele ervaring is voor hem belangrijker dan de wetenschappelijke analyse. Toch maakt hij al vanaf de jaren zestig met welhaast wetenschappelijke aandacht en precisie studie van de werking van het licht en van de waarnemingspsychologie die hierbij een rol speelt: ‘Door iets uit licht te maken, zodat het licht de ruimte vult, houd ik mij bezig met hoe wij waarnemen.’

Eind jaren zestig werkte Turrell samen met een andere bekende ‘lichtkunstenaar’, Robert Irwin, in het kader van een ‘Art and Technology Program’. Ook het feit dat Turrell een ervaren piloot en luchtcartograaf is, draagt bij aan zijn gedegen kennis van en grootschalige projecten over licht, kleur en ruimte.

Het meest tot de verbeelding spreekt in dit verband ongetwijfeld zijn project Roden Crater. Al sinds midden jaren zeventig is Turrell bezig om een uitgedoofde vulkaankrater in de woestijn van Arizona te transformeren tot een gigantisch observatorium. De krater heeft een diameter van ruim 900 meter en is via lange tunnels door de bergwand te bereiken. Vanuit het midden van de krater kan men liggend het uitspansel waarnemen als een gigantische ruimte die zich over de ellipsvormige krater lijkt te bollen. De randen van de krater vormen de begrenzing van dit peilloos hoge hemeldak. Deze sensationale ervaring wordt ieder moment van de dag letterlijk anders gekleurd door het licht van zon, maan of sterren. Om dit optimaal te kunnen ervaren, bouwt Turrell in Roden Crater verschillende ‘observatieposten’ en light spaces waar men het licht en de ruimte in wisselende verschijningsvormen kan waarnemen.

Ook in Nederland kan men een (weliswaar wat kleiner) observatorium van Turrell bezoeken: in Kijkduin is in 1996 een project van hem gerealiseerd. Vanuit een aangelegde duinkom met een diameter van 40 meter kan men het befaamde ‘Hollandse licht’ als een Hemels Gewelf beleven.

Turrells fascinatie voor licht heeft een duidelijke relatie met de manier waarop veel schilders de werking van kleur als zintuiglijke en spirituele ervaring hebben onderzocht. Turrell benadrukt het zintuiglijke aspect van zijn werk, maar gezien het feit dat hij is opgegroeid in een familie van Quakers – een godsdienstige en spirituele traditie – speelt mogelijk het concept van ‘Inner Light’ (als bron van innerlijke vrede en harmonie) ook een wezenlijke rol in zijn werk.